Önce Rolluplardan kısa bahsedelim, sonra zk teknolojisinin Rolluplara entegrasyonu ve tarihçesi peşine StarkNet’in mazisi.
Starknet
Tüm işlemleri zincir üstünde yapınca bloklar doluyor ve işlemler pahalanıyor. O zaman bizim işlemleri zincir dışında yapıp, bunları minik kanıt haline getirip zincire sunmaya Rollup teknolojisi diyoruz. Böylelikle mevcut zincir üzerindeki güvenliği ve merkeziyesizliği, Rollup üzerindeki hızı ve ucuzluğu almış oluyoruz. Blokzincir trilemmasını çözüyoruz. Vitalik’in dediği gibi “End Game” İki tipin biri zk diğeri Optimistic. Bu yazının konusu zk Rolluplar.
zkRollup Nedir?
İşlemleri zincir dışında yapıp, minik kanıt haline getiriyoruz. İşte zk olayı burada. zk teknolojisi işlemleri matematik formülleri ile çok küçük kanıtlar haline getiren bir teknoloji. Bu teknoloji sadece Rolluplara ait değil, her yerde kullanılabilir.
Bu zamana kadar L1’ler, işlem sayısı arttıkça pahalanır. zk teknolojisi yaptığımız işlemleri tek ve minik kanıta düşürdüğünden, Ethereum’a sunulan kanıtta ne kadar işlem varsa işlem başına ücret o kadar düşüyor. Yani kullanıldıkça ucuzluyorlar.
zkRollup Tarihçesi
2018 yılında Rollup teknolojisi bulunduğunda zkRollupların mevcut Ethereum’a entregrasyonu mümkün görünmüyordu. Bunun iki temel sebebi var.
- zkRollupların dili çok zor ve kullanışsızdı.
- zkRolluplar ASIC yapıdaydılar.
ASIC Ne Demek?
Application-spesific Circuit demek. Yani Uniswap, AAVE vs. ayrı ayrı Rolluplar. Bu DeFi’de asla uygulanamayacak bir sistem. Çünkü DeFi’de tüm uygulamalar etkileşebilmeli, AAVE’den borç alıp Uniswap’ta başka coin ile takaslamalıyım. Yani aynı ağ üzerinde olmalı.
Her uygulama için ayrı Rollup kullanıcı açısından olumsuz bir şey. Fark ettiniz mi bilmiyorum; dYdX, DeversiFi, ImmutableX ASIC yapıdalar. DeversiFi’dan coin alıp dYdX’te kullanamıyorsun. Uygulamalar konuşamıyor. Sonra bu sorun üzerinde düşünüldü. İki ayrı çözüm bulundu.
Tüm uygulamaları tek zkRollupta birleştirmek için iki yol bulundu:
- EVM gibi evrensel bir makine bulup, zk dilini basitleştirmek ve üstünde uygulama yazmak.
- EVM’yi zk teknolojisine çevirmek. (zkEVM)
1. yolu: StarkWare 2. yolu: zkSync seçti.
StarkWare Şirketi
zkRolluplarla uğraşıyorlar ve şu zamana kadar olan dYdX, DeversiFi, ImmutableX yukarıda anlattığım ASIC yapılı Rolluplardır yani StarkEx (Planets). StarkNet (Constellations) ise evrensel VM’si olan ve tüm uygulamaları tek yerde birleştirecek teknolojidir.
StarkNet, Cairo dilini kullanan, StarkEx gibi her uygulama için ayrı Rollup (ASIC) sistemini kaldıran, tüm uygulamaları bir yere toplayacak ve etkileştirecek, evrensel Rollup’ın adıdır. Bu yüzden devrimsel ve çok önemli. Bunun üstüne büyük bir gelişme daha yaşandı.
Nethermind ekibi, StarkNet EVM çalıştıramıyorsa bunun dili Cairo, biz de bir çevirici yapalım Solidity dilini Cairo’ya çevirsin. Yani, StarkNet Ethereum’daki uygulamaları da çalıştırabilsin. Google Translate gibi. Solidity’yi Cairo’ya çeviren bir uygulama.
Böylelikle WARP adını verdikleri bu çevirici ile ileride Uniswap, Metamask, AAVE gibi bilinen ne kadar Ethereum uygulaması varsa StarkNet’e geçebilecek. WARP’ın yapım aşaması devam ediyor. Ve bundan dolayı şu an Metamask’ı StarkNet’e bağlayamıyorsunuz.
StarkWare şirketinin değeri 2 Milyar Dolar. Bildiğiniz ne kadar zengin varsa yatırım yapmış. (Alameda, 3AC vs.) Coini yok. Ama potansiyeli çok yüksek. Airdrop ihtimali için ağın ilk kullanıcılarından olmaya özen gösterin.
